We współczesnej gospodarce coraz większe znaczenie zyskuje przemysł kreatywny, który staje się siłą napędzającą wzrost gospodarczy i zatrudnienie w wielu krajach. Podstawową cechą działalności prowadzonej w branżach kreatywnych jest nieograniczona różnorodność produktów. Rynek ten ma olbrzymi potencjał wzrostu a jego rozwój nie opiera się na obniżaniu kosztów produkcji, a na kreowaniu nowych produktów i zaspokajaniu potrzeb konsumentów. W takich warunkach konkurencyjność gospodarki w coraz większym stopniu zależy od możliwości rozwoju branż kreatywnych.
Specyfika przemysłu kreatywnego
Pojęcie przemysłu lub sektora kreatywnego (creative industries) jest używane od niedawna. Koncepcja sektora kreatywnego była znana na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku w Australii. W Europie termin ten pojawił się w Wielkiej Brytanii w 1997 r., gdzie rozpoczęto pierwsze prace nad badaniem uwarunkowań rozwoju w obszarze kreatywnym gospodarki. W zależności od zakresu działalności, przemysł kreatywny określany jest innym mianem. W Stanach Zjednoczonych nazywa się go przemysłem informacyjnym, w Niemczech jest to gospodarka kultury, w Holandii nosi nazwę przemysłu praw autorskich.
Stymulatorem rozwoju gospodarki kreatywnej jest klasa kreatywna, którą w 2005 r. opisał w pracy Cities and the Creative Class Richard Florida. Podstawowe mechanizmy rozwoju nowego typu gospodarki określił jako 3T, co oznacza talent, technologię i tolerancję. W ujęciu teorii klasy kreatywnej, innowacje i kreatywność wypierają dotychczasowe czynniki wzrostu gospodarczego w formie zasobów naturalnych i pracy fizycznej, a teoria kapitału społecznego jest zastępowana teorią kapitału kreatywnego. Według tej pierwszej czynnikiem rozwoju jest udział jednostek w życiu miast i regionów, z kolei klasa kreatywna preferuje miejsca otwarte, o nie utrwalonych więziach, innowacyjne, tolerancyjne i różnorodne.
Funkcjonowanie sektora kreatywnego w gospodarce odbywa się w układzie czterech powiązanych ze sobą segmentów. Są to:
(1) usługi kreatywne, oferowane przez firmy czerpiące dochód z poświęcania swojego czasu i użyczania własności intelektualnej innym firmom. Należą do nich agencje reklamowe, architekci i projektanci;
(2) firmy zajmujące się treścią kreatywną, które zarabiają na sprzedaży możliwości wykorzystania własności intelektualnej, reklamy i licencji. Grupa ta obejmuje transmisje na żywo, wydawców książek i magazynów, firmy nagraniowe, studia filmowe, wydawców gier video i gier komputerowych,
(3) firmy zajmujące się doznaniami kreatywnymi sprzedają konsumentom prawo do świadczenia lub uczestniczenia na żywo w widowiskach, występach i pokazach plenerowych,
(4) firmy zajmujące się kreatywnymi jednostkami produkują i sprzedają materialne wytwory działalności człowieka. Są to sztuki plastyczne, rękodzieło i rzemiosło.
W krajach Unii Europejskiej przemysł kreatywny uznaje się za najszybciej rozwijający się, również w warunkach kryzysu i spowolnienia gospodarczego. Według raportu EY z grudnia 2014 r. Creating Growth: Measuring Cultural and Creative Markets in the EU, wartość sektora kreatywnego w Unii Europejskiej szacuje się na 535,9 mld euro rocznie (2012 r.). Pozwala to zatrudniać 7,1 mln osób (3,3% liczby osób pracujących w Unii), z których 19,1% stanowią osoby do 30 roku życia. Najwięcej osób (1,2 mln osób) pracuje w sektorze spektakli i koncertów, prawie tyle samo w sektorze sztuk wizualnych, jak fotografia i sztuka oraz 1,1 mln osób w sektorze muzycznym. Największe przychody generują sztuki wizualne, reklama i telewizja. Kultura i branże kreatywne zapewniają miejsca pracy dwa razy większej liczbie osób niż telekomunikacja czy przemysł samochodowy.
Rozwój przemysłu kreatywnego w Polsce
Polski przemysł kreatywny zarówno pod względem udziału w dochodzie narodowym jak i pod względem liczby zatrudnionych nie odbiega od innych państw europejskich. Liczba osób pracujących w przemyśle kreatywnym wynosi 635 tys. osób (4,6% ogółu zatrudnionych), podczas gdy w dominującej w Europie pod tym względem Wielkiej Brytanii 1300 tys. osób (3,1%), a w Niemczech 772 tys. osób (3,3%). Udział sektora kreatywnego w PKB w Polsce wynosi 4,15%, w Wielkiej Brytanii 9%, natomiast w Niemczech 2,35%. Liderem w Europie jest Wielka Brytania będąca także największym eksporterem przed USA dóbr i usług reprezentujących sektor kreatywny. Dzieje się tak z pewnością z uwagi na specjalne traktowanie przemysłu kreatywnego jako ważnego elementu rozwoju innowacyjności gospodarki.
Według danych ONZ, Polska należy do największych eksporterów na świecie dóbr kreatywnych, zajmując ósme miejsce w pierwszej dziesiątce w grupie krajów rozwiniętych w zakresie eksportu wzornictwa przemysłowego oraz 17 miejsce na liście największych eksporterów produktów kreatywnych, takich jak filmy, muzyka, rzemiosło, wzornictwo, architektura. Należy przy tym podkreślić, że chociaż polski bilans handlu zagranicznego ogółem cechuje deficyt, to w branży kreatywnej występuje nadwyżka.
Rozwój sektora kreatywnego w Polsce odbywa się w warunkach występowania licznych barier. Większość z nich zbliżona jest do ograniczeń rozwoju przedsiębiorstw sektorów tradycyjnych. Uwzględniając wszystkie uwarunkowania perspektywy rozwoju sektora kreatywnego w Polsce należy postrzegać zarówno z punktu widzenia potencjału tkwiącego w branżach kreatywnych jak i zewnętrznych uwarunkowań ich funkcjonowania. Należą do nich: ograniczenia w dostępie do źródeł finansowania, problem ochrony własności intelektualnej, poziom i możliwości rozwoju innowacji, kierunki polityki UE w zakresie rozwoju sektora kreatywnego, strategia rozwoju branż kreatywnych w Polsce.
Uwarunkowania rozwoju branż kreatywnych
Finansowanie działalności to jedno z podstawowych ograniczeń rozwoju przedsiębiorstw kreatywnych. Problem dostępu do kapitału dotyczy szczególnie przedsiębiorstw w początkowych fazach rozwoju. Każda faza cyklu życia firmy w zależności od branży wymaga zaangażowania innej formy kapitału. Firmy rozpoczynające działalność potrzebują mikrokredytów. W sytuacji gdy firma osiąga rozmiar przedsiębiorstwa średniego lub dużego niezbędne jest finansowanie długoterminowym kredytem bankowym lub venture capital. Powyższe cechy decydują o tym, że nie jest możliwe określenie wspólnego dla wszystkich branż i firm modelu finansowania.
Zarówno w Polsce jak i w większości państw europejskich nie istnieją jeszcze specjalne programy wspierania przedsiębiorstw kreatywnych co powoduje, że muszą ubiegać się o środki na tych samych warunkach co firmy z innych sektorów. Można jednak podać przykłady programów i produktów finansowych skierowanych bezpośrednio do branży kreatywnej. Należy tu finansowanie skierowane do całego sektora małych i średnich przedsiębiorstw, drugi rodzaj stanowi finansowanie uwzględniające specyfikę branż kreatywnych. Największy dostęp do kapitału zapewniają banki w Niemczech, Holandii, Francji, Belgii i Wielkiej Brytanii.
Jeśli chodzi o rolę banków w zakresie wspierania kultury i branż twórczych w Polsce, instytucje te nie uczestniczą w procesie tworzenia modelu biznesowego dla rozwoju działalności kreatywnej. Najczęściej stosowana przez firmy i instytucje forma finansowania to sponsoring imprez kulturalnych traktowany jako technika marketingowa. Pracowników banków cechuje nadal niski poziom kompetencji w zakresie oceny projektów inwestycyjnych z sektora kreatywnego.
Brak ram regulacyjnych zapewniających skuteczną ochronę prawa własności intelektualnej dla treści kulturalnych i twórczych znajduje odzwierciedlenie w wymiernych stratach tej branży w Europie. Jeden z podstawowych problemów stanowi piractwo cyfrowe, czego skutki odczuwają producenci i dystrybutorzy filmów, nagrań muzycznych i oprogramowania.
Pod wpływem rozwoju nowych technologii, w tym cyfrowych, wykształcenia się nowych grup odbiorców i kanałów dystrybucji pojawiły się też nowe modele konsumpcji. Powstają nowe formy stanowiące powiązanie tradycyjnych i nowoczesnych form artystycznych. Z tego też względu potrzebne są liczniejsze interakcje między różnymi dyscyplinami artystycznymi i działami gospodarki. Odpowiednią strukturą organizacyjną stają się klastry przedsiębiorstw reprezentujących sektor kreatywny, stanowiące podstawę współpracy różnych podmiotów i instytucji.
Należy podkreślić, że na fali ciągłego rozwoju technologicznego zapotrzebowanie na techniczne umiejętności, specyficzne dla każdego sektora tych przedsiębiorstw, zmienia się bardzo szybko, co wymaga uczenia się przez całe życie. Sektor kreatywny obok artystów i twórców potrzebuje także osób, które posiadają umiejętności biznesowe w zakresie zarządzania, handlu i finansów. Czynnikiem, który będzie napędzał rozwój sektora kreatywnego w najbliższych latach będą technologie cyfrowe, w tym w szczególności w przypadku takich branż, jak film, telewizja, muzyka, wydawnictwa i gry.
W ostatnich latach można obserwować zwrot polityki Unii Europejskiej w kierunku kreatywności i innowacjom, stanowiącej odpowiedź na kryzys gospodarczy i spowolnienie koniunktury. W strategii rozwoju Unii Europejskiej „Europa 2020” kultura i branże twórcze zostały uznane za odgrywające kluczową rolę we wzroście gospodarczym krajów członkowskich. Sektor kreatywny jest traktowany zarówno jako źródło miejsc pracy jak i płaszczyzna współpracy.
Szczegółowe kierunki działań Unii Europejskiej w sektorze kultury i przemysłach kreatywnych w kolejnych latach wyznacza nowy program ramowy UE „Kreatywna Europa” 2014-2020. Celem programu jest zaspokajanie potrzeb sektora kreatywnego i uzupełnianie innych programów Unii w takich dziedzinach, jak odnowa dziedzictwa kulturalnego, infrastruktura i usługi w dziedzinie kultury, fundusze na rzecz digitalizacji dziedzictwa kulturowego. W perspektywie finansowej 2014 – 2020 zaproponowano zwiększenie budżetu dla sektora kreatywnego o 37%. Pomimo wysokiej dynamiki rozwoju branże kreatywne napotykają ciągle trudności rozwoju. Stąd też warunkiem wykorzystania ich potencjału jest spójne podejście strategiczne zapewniające warunki rozwoju.
Ze strony władz publicznych wsparcie może być realizowane poprzez szereg instrumentów, począwszy od bezpośrednich inwestycji w infrastrukturę fizyczną, poprzez kreowanie popytu na produkty i usługi sektora kreatywnego po budowanie sieci i doradztwo dla biznesu. Z jednej strony potrzebne są działania odgórne, co oznacza że niezbędne jest dostrzeganie i pobudzanie sektora przez władze, konstruowanie strategii, przygotowanie narzędzi ich realizacji, w tym środków finansowych. Z drugiej strony, sami przedstawiciele sektora muszą zdać sobie sprawę z tkwiącego w nim potencjału i możliwości jego wykorzystania. Rozwój sektora wymaga stworzenia systemu informowania, szkolenia biznesowego, a także monitorowania przekazanego wsparcia finansowego. Za przykład może posłużyć flamandzki Cultuurinvest, który prowadzi swoje projekty inwestycyjne we wszystkich fazach, służy radą i pomocą przedsiębiorstwom kreatywnym na każdym etapie wdrażania projektów.
Wielowymiarowy charakter sektora kreatywnego powoduje, że polityka jego rozwoju powinna być sformułowana i koordynowana na poziomie międzyministerialnym. Tego rodzaju powiązania dotyczą takich sektorów, jak kultura i sztuka, handel międzynarodowy, technologia i komunikacja. Niezbędne są takie działania, jak stały monitoring rozwoju aktywów kultury i przemysłów kreatywnych, zapewnienie finansowania dla mikro, małych i średnich firm, ochrona praw autorskich, wsparcie artystów i sztuki.
Gospodarcze znaczenie branż kreatywnych jest niepodważalne jako stanowiących źródło rozwoju innowacji, wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Zdolność łączenia biznesu, wykorzystania nowych technologii z osiągnięciami kultury i sztuki decyduje obecnie o zdolności konkurencyjnej i przewagach gospodarek. Z powyższych względów również w Polsce rozwój przemysłu kreatywnego i kultury powinien być traktowany priorytetowo, zarówno w odniesieniu do wspierania go przez sektor publiczny jak i uwzględnienia w strategiach rozwoju społeczno – gospodarczego kraju.
