Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego omijając potrzebę dyskusji w kwestii gruntownej reformy całego sektora, w sytuacji powtarzających się skandali w uczelniach dotyczących realizacji przewodów doktorskich, habilitacyjnych, defraudowania środków publicznych w ramach projektów badawczych oraz wielu innych nieprawidłowości, od czasu do czasu zastępczo i na przetrwanie proponuje instrumenty mające służyć rozwiązaniu wszelkich problemów. W ostatnim czasie w sytuacji wymykania się spod kontroli wielu spraw, nie da się już dłużej ukrywać ogromu patologii w uczelniach informując media, że się o nich nie wiedziało, ministerstwo poinformowało o nowym „zamienniku”.
Zamiast dyskusji o reformie będą kolejne kodeksy
Nowym rozwiązaniem dla placówek naukowych mają być dwa kodeksy wdrażane na zasadzie dobrowolności, funkcjonujące w Europie już od 2005 r. Są nimi Europejska Karta Naukowca i Kodeks postępowania przy rekrutacji pracowników naukowych. Stanowią one zbiór zasad zalecanych przez Komisję Europejską do stosowania przez instytucje naukowo – badawcze w całej Europie. Zalecenia Komisji są kierowane do naukowców, pracodawców oraz podmiotów finansujących badania, działających zarówno w sektorze publicznym jak i prywatnym.
Zamiast potrzebnej kompleksowej reorganizacji sektora nauki i szkolnictwa wyższego, podejmowania zdecydowanych działań w celu usuwania z uczelni oszustów i pseudonaukowców, minister proponuje uczelniom kolejne kodeksy. Ich znaczenia z pewnością nie można kwestionować na poziomie europejskim, biorąc jednak polskie uwarunkowania ich zerowa siła sprawcza nie budzi wątpliwości. Wystarczy odnieść się chociażby do pomijanego Kodeksu etyki pracownika naukowego.
Zalecenia i zasady Europejskiej Karty Naukowca i Kodeksu postępowania przy rekrutacji pracowników naukowych
Europejska Karta Naukowca opisuje prawa i obowiązki, jakim podlegają zarówno naukowcy, jak i instytucje ich zatrudniające oraz organizacje zapewniające finansowanie badań naukowych. Kodeks Postępowania przy rekrutacji pracowników naukowych zawiera zasady rekrutacji naukowców, których instytucje – pracodawcy powinni przestrzegać, zapewniając równe traktowanie wszystkich naukowców w Europie.
Obydwa dokumenty zawierają szereg zaleceń, których spełnienie nie jest trudne dla ośrodków naukowych funkcjonujących w zdrowych i przejrzystych systemach. W polskich warunkach wdrożenie chociażby części zaleceń jest absolutnie niemożliwe z uwagi na brak skutecznych rozwiązań w wielu obszarach, w tym brak efektywnego systemu organizacji i zarządzania uczelniami, niedostosowanie kompetencji zatrudnianej kadry do potrzeb i wiele innych ograniczeń znanych z praktyki życia ośrodków akademickich. Poza tym instytucje i gremia odpowiedzialne za system nauki i szkolnictwa wyższego w Polsce w ramach swoich naukowych lobby nie podejmują jakichkolwiek działań aby te niekorzystne uwarunkowania zmieniać, jest wręcz odwrotnie – od dawna uniemożliwiają za wszelką cenę wprowadzanie pożądanych zmian.
Należy podkreślić, że Europejska Karta Naukowca skierowana jest do wszystkich naukowców w Unii Europejskiej na każdym etapie kariery naukowej. Obejmuje swoim zakresem wszystkie dziedziny badań naukowych w sektorze państwowym i prywatnym, niezależnie od charakteru stanowiska i zatrudnienia, statusu prawnego pracodawcy oraz typu organizacji lub instytucji, w której prowadzone są badania.
Zasady wynikające z Karty obowiązujące pracowników naukowych to przede wszystkim odpowiedzialność zawodowa, profesjonalne podejście, wypełnianie zobowiązań wynikających z umowy lub przepisów, odpowiedzialność, przestrzeganie zasad dobrych praktyk w badaniach naukowych, upowszechnianie i wykorzystywanie wyników, kontynuacja rozwoju zawodowego.
Zasady obowiązujące pracodawców oraz instytucje finansujące badania to uznawanie zawodu naukowca, niedyskryminacja, tworzenie środowiska badań naukowych i warunków pracy, stabilizacja oraz stałe zatrudnienie, finansowanie i wynagradzanie, gwarantowanie równowagi płci, rozwój kariery zawodowej, tworzenie efektywnych systemów oceny pracowników.
Wdrożenie zasad Karty i Postępowania odbywa się na zasadzie dobrowolności. Instytucje, które chcą wprowadzić u siebie zasady tych dokumentów, mogą w każdej chwili przystąpić do tego procesu. Potwierdzeniem, że instytucja stosuje powyższe zasady jest otrzymanie logo Human Resources Excellence in Research.
W celu uzyskania logo należy:
- przeprowadzić w swojej jednostce analizę, która pozwoli ocenić, w jakim stopniu jej funkcjonowanie jest spójne z Kartą i Kodeksem,
- na podstawie przeprowadzonych badań przygotować strategię HR i plan działań ukierunkowanych na wyeliminowanie wszelkich niedoskonałości. Dokumenty należy przesyłać do Komisji Europejskiej w terminach 1-15 maja 2015, 1-15 września 2015, 1-15 listopada 2015 i 1-15 lutego 2016,
- po akceptacji strategii i planu działań Komisja Europejska przyznaje logo Human Resources Excellence in Research,
- po upływie 2 lat instytucja powinna przeprowadzić ocenę postępu i efektów wdrażania zasad Karty i Kodeksu,
- po 4 latach jest przeprowadzona kontrola zewnętrzna przez ekspertów powołanych przez Komisję Europejską. Od wyników kontroli zależy zachowanie prawa do dalszego używania logo.
Europejska Karta Naukowca w Polsce
Przez dziesięć lat istnienia Karty i Kodeksu z 35 państw europejskich podpisało je 1200 uniwersytetów oraz instytucji naukowo – badawczych, w tym najwięcej z Wielkiej Brytanii. W ten sposób organizacje naukowo – badawcze konkurują między sobą o najlepszych pracowników. Uzyskane logo stanowi gwarancję wysokiej jakości i stabilności zatrudnienia.
Mimo popularności Karty i Kodeksu w Europie, polskie uczelnie i instytuty badawcze niechętnie podpisywały dotychczas powyższe dokumenty. Akceptacja wymaga bowiem wielu prac i zmiany stanu dotychczasowego. W Polsce jedynie 16 instytucji podpisało deklarację poparcia Europejskiej Karty Naukowca, w tym poza instytutami badawczymi i innymi organizacjami jedynie 4 uczelnie: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Uniwersytet Warszawski oraz Politechnika Łódzka.
W tym samym okresie w Polsce tylko 5 instytucji otrzymało prawo do stosowania logo Human Resources Exellence in Research. Należą do nich: Fundacja na rzecz Nauki Polskiej (2012), Instytut Biologii Doświadczalnej PAN (2013), Międzynarodowy Instytut Biologii Molekularnej i Komórkowej (2013), Instytut Genetyki Roślin PAN (2014), Instytut Chemii Fizycznej PAN (2014).
Dla pracowników pozostałych placówek naukowych Europejska Karta Naukowca pozostaje jak na razie tylko pobożnym życzeniem, aby pracodawcy stworzyli dla nich sprzyjające środowisko naukowe oraz zapewnili taką kulturę pracy, w której motywuje się i wspomaga poszczególne osoby oraz zespoły badawcze, a także zapewnia się wsparcie materialne i niematerialne pozwalające wykonać postawione zadania i osiągnąć zakładane cele. W Polsce w większości uczelni i instytutów badawczych nie będzie to możliwe bez kompleksowej zmiany zasad w sektorze nauki i szkolnictwa wyższego.
Karta i Kodeks nabierają obecnie szczególnego znaczenia dla instytucji naukowych w całej Europie z racji realizacji projektów w ramach programu Horyzont 2020. Umowa grantowa (art. 32) podpisywana z Komisją Europejską zobowiązuje beneficjentów do przestrzegania zasad Europejskiej Karty Naukowca i Kodeksu postępowania przy rekrutacji naukowców. Instytucje, które nie zaakceptują powyższych dokumentów będą pomijane w programach finansowych i konkursach grantowych.
Na początku października 2015 r. Komisja Europejska planuje dla zainteresowanych instytucji naukowych z całej Europy spotkanie informacyjne na temat zasad wdrażania powyższych dokumentów. Informacje dostępne są na stronie: www.euraxess.pl
